Autorski tekst istoričara Dragutina Papovića

“Borba za obnavljanje crnogorske državnosti i za ravnopravnost crnogorske nacije bili su, uz antifašističku borbu i socijalističku revoluciju, glavni ciljevi Narodnooslobodilačkog (partizanskog) pokreta i Komunističke partije u Crnoj Gori tokom Drugog svjetskog rata. To je iskazano kroz kritiku tzv. Podgoričke skupštine na prvom zasijedanju Zemaljskog antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja Crne Gore i Boke (ZAVNO) u Kolašinu 15. novembra 1943. godine. Tada je član Politbiroa CK KPJ, član Vrhovnog štaba Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije i član Predsjedništva Antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja Jugoslavije (AVNOJ) Ivan Milutinović osudio poredak koji je stvoren 1918. godine. Vijećnicima ZAVNO-a je saopštio: „U bivšoj Jugoslaviji vi nijeste imali pravo da kažete šta ste htjeli, a vaši najbolji sinovi držani su po logorima i tamnicama. To je došlo zato što Crnogorci nijesu bili složni. I danas se nalazimo u takvoj situaciji da ponovo konstatujemo da ima izdajnika u Crnoj Gori. Oni će učiniti sve što mogu. Ali ja mislim da smo se dovoljno pročistili i da se dobro znamo, te ne smijemo dozvoliti da nas prevare.“ Milutinović je potom istakao: „Ne dozvolite da se ponovi 1918. godina!“ ZAVNO je usvojio rezoluciju u kojoj je navedeno da je: „Za 23 godine bivše Jugoslavije crnogorski narod živio u podređenom položaju i bespravlju, zaviseći od milosti nenarodnih beogradskih režima i njihovih crnogorskih izmećara. Kundak i tamnica, nasilje i prevara bili su odgovor na svaki zahtjev crnogorskog naroda za demokratskim pravima i nacionalnom slobodom.“

Odluka ZAVNO-a je potvrđena u odluci Drugog zasijedanja AVNOJ-a 29. novembra 1943. godine: „Jugoslavija se izgrađuje i izgradiće se na federativnom principu, koji će obezbijediti punu ravnopravnost: Srba, Hrvata, Slovenaca, Makedonaca i Crnogoraca, odnosno naroda: Srbije, Hrvatske, Slovenije, Makedonije, Crne Gore i Bosne i Hercegovine.“ Crnogorski komunistički list „Narodna borba“ je u aprilu 1944. godine objavio: „Crna Gora je bila i biće crnogorska i narodna, i biće jednom za svagda slobodna, jer to crnogorski narod hoće i za to se bori.“

Na Trećem zasijedanju ZAVNO-a u Kolašinu 13.-15. jula 1944. godine, kada je ovaj organ preimenovan u Crnogorsku antifašističku skupštinu narodnog oslobođenja (CASNO), član PK KPJ za Crnu Goru Veljko Zeković je u glavnom političkom referatu saopštio: „Nema sumnje da se ova skupština bitno razlikuje od svih koje je crnogorski narod do sada imao. Ona se razlikuje i od poznate skupštine u Podgorici 1918. godine, jer je iskustvo pokazalo da je naš narod ušao tada u jednu zajednicu u kojoj je kroz čitavo vrijeme bio lišen slobode i ravnopravnosti.“U odluci o osnivanju CASNO-a navedeno je da se: „Na osnovu prava samoopredjeljenja naroda Crne Gore sa odlukama donesenim na Drugom zasijedanju AVNOJ-a, CASNO konstituiše u najviše zakonodavno i izvršno tijelo Crne Gore kao ravnopravne federalne jedinice u Demokratskoj Federativnoj Jugoslaviji.“

Odluke ZAVNO-a, AVNOJ-a i CASNO-a prihvatili su jugoslovenska kraljevska Vlada, koja je bila u izbjeglištvu u Londonu, i saveznici. To je urađeno sporazumom između predsjednika Nacionalnog komiteta oslobođenja Jugoslavije (partizanske Vlade) Josipa Broza Tita i predsjednika kraljevske Vlade Ivana Šubašića. Oni su uz, medijaciju saveznika, na Visu 16. juna 1944. godine potpisali sporazum kojim je kraljevska Vlada priznala federativno uređenje Jugoslavije. Glavni aneks sporazuma Tito-Šubašić potpisan je 1. novembra 1944. godine, a nakon toga je u zajedničkoj izjavi dvije Vlade navedeno: „Suverenost narodnih individualiteta unutar državne zajednice biće u punoj ravnopravnosti poštovana i čuvana kako je to riješeno na Drugom zasijedanju AVNOJ-a. Svaka prevlast jednog naroda nad drugim biće isključena.“ Time je kraljevska vlada faktički prihvatila i odluke ZAVNO-a i CASNO-a o obnovi crnogorske državnosti, ravnopravnosti i pravu na samoopredjeljenje crnogorske nacije. Sporazum Tito- Šubašić je djelo savezničke antifašističke koalicije i tako je avnojevska Jugoslavija dobila domaće i međunarodno priznanje.

Obnavljanje crnogorske državnosti i ravnopravnost crnogorske nacije priznala je i antifašistička Srbija. Na Prvom zasijedanju Antifašističke skupštine narodnog oslobođenja Srbije u Beogradu 9.-12. novembra 1944. godine Aleksandar Ranković je, pred 883 delegata, izjavio: „Što se tiče Crne Gore, Crnogorci su na Drugom zasedanju AVNOJ-a dobili pravo da sami svojom slobodnom voljom urede svoje odnose sa ostalim narodima Jugoslavije. To pravo im niko do sada nije osporio niti im može osporiti. To pravo su Crnogorci izvojevali s oružjem u ruci u borbi protiv okupatora. Nije, drugovi i drugarice, naša stvar da rešavamo pitanje Crne Gore i naših odnosa sa Crnom Gorom, nego je to stvar i pravo samih Crnogoraca i oni će to rešiti i odlučiti onako kako njihovim interesima bude odgovaralo.“

No, sredinom 80-ih u Srbiji se sve više osporavao avnojevski poredak. Direktan napad je počeo objavljivanjem Memoranduma SANU 1986. godine. U njemu je, između ostalog, navedeno da srpska nacija nije dobila pravo na vlastitu državu, da je Kominterna uticala na KPJ da zauzme viđenje o srpskoj ugnjetačkoj i ostalim ugnjetenim nacijama u Jugoslaviji i da Srbija nije bila ravnopravna kada su usvojene odluke AVNOJ-a. Dio teza Memoranduma se odnosio i na Crnu Goru. U Memorandumu je saopšteno da je srpska književnost ideološkim pritiskom rasturena na vojvođanske, crnogorske i bosansko-hercegovačke pisce, da su se tako vještački uspostavile regionalne književnosti i da je dokaz za to što se u školama učilo da Njegoš nije srpski pisac. Glavni zaključak Memoranduma glasi: „Uspostavljanje punog nacionalnog i kulturnog integriteta srpskog naroda, nezavisno od toga u kojoj se republici i pokrajini nalazio, njegovo je istorijsko i demokratsko pravo.“ Tako su Memorandumom napadnute crnogorska državnost i nacija, a kroz projekat stvaranja Velike Srbije, odnosno Srpskog sveta, taj napad ne prestaje.

Uprkos nestanku avnojevske Jugoslavije, Crna Gora je očuvala glavne vrijednosti odluka AVNOJ-a. To su: antifašizam, obnovljena crnogorska državnost, ravnopravnost crnogorske nacije i pravo na samoopredjeljenje. Ove vrijednosti su bile osnova svih postratnih ustava Crne Gore i na osnovu njih se obnovila državna nezavisnost 2006. godine. Takođe, i Velike sile su 1991. godine uvažile avnojevske republičke granice. Zbog toga je avnojevsko nasljeđe za Crnu Goru jednako važno kao i državno nasljeđe do 1918. godine. To shvataju i savremeni protivnici crnogorske države i nacije. Zato su svoj rezultat na izborima 2020. godine proglasili za prvu pobjedu nakon 75 godina vladavine antifašizma. Njihov cilj je rušenje antifašizma, jer bi tako srušili i odluke ZAVNO-a, AVNOJ- a i CASNO-a o crnogorskoj državnosti i crnogorskoj naciji. Tako bi Crnu Goru, u državno-nacionalnom smislu, vratili u 1941. godinu i oživjeli bi odluke Podgoričke skupštine. Zato vladavina tridesetoavgustovaca podsjeća na međuratnu vlast koju je ZAVNO 1943. godine nazvao terorom beogradskog režima i njegovih izmećara”.