Opštini Berane „se smiješi“ prinudna uprava, a Budvi repriza izbora jer tridesetoavgustovski „oslobodioci“ ne mogu da se dogovore oko fotelja. Andrijevica se provukla kroz iglene uši nakon što je uvažena tvrdnja da je pošiljka s rezultatima izbora lutala naokolo mjesec i kusur. Lokalni izbori u Šavniku već dvije godine o jadu zabavljaju i Izbornu komisiju, i Vladu, i Predsjednika države. A ovo nijesu izuzeci. Čekaju nas izbori u Podgorici. Imajući u vidu ishod prošlog glasanja i političke promjene koje su se od tada dogodile ne treba isključiti mogućnost da se u Glavnom gradu ponovi situacija iz Budve.
I ne samo u Glavnom gradu. Odnosi partijskih snaga na crnogorskoj političkoj sceni ne obećavaju u ovom smislu ništa dobro. A država odnosno institucije ne pokazuju sposobnost da se efikasno suprotstave interesima i potezima političkih partija.Da je to tako dovoljno je prisjetiti se događaja u vezi s izborima u Šavniku. Od oktobra 2022. do danas, gotovo dvije godine, posao nije okončan. Policija je podnijela prijave, a tužilaštvo procesuiralo partijske kabadahije koje su počinile niz krivičnih djela poput povrede prava glasanja (iz člana 185 KZCG), sprečavanje održavanja glasanja (iz člana 189 KZ CG), uništavanje dokumenata o glasanju (iz člana 193 KZ CG). Čak su izrečene i neke prvostepene presude, ali problem nije riješen. U međuvremenu je Vlada raspuštala lokalni parlament, pa je predsjednik države imao drugačiji stav, pa je Skupština opštine brže-bolje zasijedala i izglasala samoraspuštanje iako joj je davno istekao mandat, pa je onda Vlada povukla svoju raniju odluku…. I ovih dana tema su rokovi do kojih u Budvi i Andrijevici lokalni političari treba da smognu snage i makar u formiranju organa vlasti podrede sopstveni interes javnom. Mrka je kapa da ćemo taj film gledati.
Širom Zapada – skupštine građana
Brojne zapadne zemlje suočile su se još ranije s problemom s kojim se u posljednje vrijeme suočava Crna Gora. Razvijene demokratije su prve prestale da ignorišu neefikasnost sopstvenih predstavničkih sistema, za sada u najvećem broju slučaja prvenstveno na lokalnom nivou, odnosno lokalnih vlasti u suočavanju s izazovima dramatičnih društvenih i pogotovo klimatskih promjena.
I drugi su se sretali sa slabom izlaznošću na izbore, s nepovjerenjem građana u institucije, apatijom birača i neizainteresovanošću mladih za izbore s jedne strane, i s druge, kod političara, sa populizmom i primatom partijskog interesa nad javnim. Polarizacija je i u drugim državama izazivala ponekada paralizovanost društva pogotovo u rješavanju tema nabijenih emocijama.
Rješenje kojem su pribjegli je tzv. deliberativna demokratija odnosno organizovanje posebnih Skupština građana.
Na tim skupštinama okupljeni građani razmatraju teme koje su izazovne za zajednicu. I onda građani daju preporuke. Tokom protekle tri decenije u većini zemalja EU ovaj model je isprva testiran, da bi se sada već razvijao u varijante prilagođene potrebama zajednica koje ih organizuju – od lokalnih do nacionalnih. Dobar primjer efikasnosti skupština je Irska u kojoj je 2016. izlaz iz institucionalne blokade izazvane polarizacijom društva oko prava na prekid trudnoće omogućila upravo Skupština građana. Ta skupština je preporukama donijetim nakon civilizovanog razmatranja ove zapaljive teme otvorila put održavanju referenduma o brisanju Ustavne odredbe o apsolutnoj zabrani abortusa. Na referendumu je većina izglasala da ova materija bude regulisana zakonom. Skupštine građana organizovane su, i dalje se organizuju, širom EU, u Kanadi, SAD, Australiji…
Kako se organizuju ove skupštine?
Čine ih građani koji su u nju s jedne strane nasumično pozvani, metodom slučajnog izvlačenja nalik lutrijskom, ali ipak donekle kontrolisanom tako da kao grupa predstavljaju demografski presjek svoje zajednice. Ovakva metoda sazivanja Skupštine građana ključna je za njenu vjerodostojnost budući da skupština donosi preporuke za svoju zajednicu i u njeno ime, a da su članovi skupštine svjesni da će donijete preporuke uticati na život i razvoj zajednice.
Do preporuka skupština dolazi nakon što građani o temi zbog koje su sazvani uče, kako od stručnjaka tako i od drugih koji su za tu temu relevantni, na njoj aktivistički angažovani ili čak za nju poslovno ili na drugi način zainteresovani. Skupština može da traži dodatne informacije, podatke, mišljenja, onda kada je moguće i potrebno i organizaciju terenskih posjeta, sve što je izvodljivo da bi u razumnom ali dovoljnom roku građani ovladali zadatom temom. Procesi su vođeni pažljivo kako građani ne bi donosilo odluke za preporuke na osnovu ličnih sklonosti i zainteresovanosti ili čak interesa, već s odgovornošću prema onima koje predstavljaju. Ta odgovornost gradi se kroz pažljivo vođeni proces. Skupštine građana održavaju se na nacionalnom, regionalnom, opštinskom, međuopštinskom nivou – onako kako to zahtijeva tema.
U Francuskoj je na primjer Skupština građana već trajna, a ne više ad-hoc. Raspravlja na različite teme s kojima se suočava društvo.
Đe smo tu mi
Skupštine građana su za Crnu Goru i dalje nov koncept iako to ne bi smjele biti budući da je u više navrata o ovome bilo riječi i skupova na nacionalnom nivou.
Skupština Crne Gore je organizovala, uz pomoć Evropskog parlamenta i nevladinih organizacija CDT i CEDEM, Skupštine građana. Jednodnevna sesija je održana 2021, a 2022. dvodnevna sesija na temu korupcije u zdravstvu i u javnom sektoru. Zatim su ove dvije nevladine organizacije i Delegacija EU u Crnoj Gori 2023. organizovale Skupštinu građana na temu izbora i izborne reforme.
U crnogorskoj javnosti se nažalost nedopustivo malo zna o ovim događajima i njihovim implikacijama. Naši političari ne pokazuju senzibilitet jer nemaju direktnog interesa.
Skupštine građana, organizaciono su veoma zahtjevne i imaju smisla samo ako je javnost senzibilisana, ne samo da sazna šta je skupština za njih preporučila političarima – donosiocima odluka, već i koliko su ozbiljno političari odnosno donosioci odluka shvatili preporuke građana. Malo je postignuto jer je proces vođen tako da je javnost ostala nezainteresovana kako za ishod skupštine odnosno sadržaj preporuka i stepen usaglašenosti građana o njima, tako i za odnos donosilaca odluka prema primljenim preporukama: Jesu li ih samo primili ili i prihvatili? Jesu li ih transponovali u zakonska rješenja ili razvojne strategije? Jesu li postavili rokove za njihovu realizaciju? Jesu li se politički obavezali da će ih sprovesti? Nijesu ništa od toga. Koliko prilježno prate šta se s preporukama građana dalje dešava? Nikoliko. Dakle na pitanje koliko su političari ozbiljno shvatili jasne poruke građana – odgovor je jasan. Samohvalisanje tadašnjeg predsjednika Parlamenta („Prvi smo Skupštinu građana organizovali van EU“) nije Crnu Goru dovelo do onoga što se dogodilo u Briselu ili Milanu gdje su ad-hoc Skupštine građane transformisane u trajne mehanizme donošenja preporuka.
Pitanje je žele li uopšte crnogorski političari angažovanu javnost ako znaju da se uspjeh skupštine građana mjeri i time koliko je učesnika po njenom završetku postalo zagovornicima deliberativne demokratije, ali i tematskih rješenja o kojima odlučivali, dakle koliko je razdrmano usnulog demokratskog potencijala zajednice.
Podgorica pokušava, drugi daleko iza
Dok crnogorska javnost i ne zna da čeka da je Skupština Crne Gore informiše o tome šta je realizovala od preporuka za efikasnu borbu protiv korupcije koje je od građana tražila i dobila, sljedeća je na redu lokalna vlast Podgorice koja tek treba da pokaže kako je razumjela ambiciju EU da kroz Misiju klimatski neutralnih i pametnih gradova pokazno sprovede prilagođavanje demokratskih sistema zahtjevima globalnih promjena.
Jedina lokalna samouprava koja učestvuje Misiji Evropske unije klimatski neutralnih i pametnih gradova je Podgorica. U Misiji je 112 gradova – 100 iz EU i 12 iz drugih zemalja. Svi su prihvatili ambiciozni cilj da, uz izdašnu pomoć EU, dosegnu klimatsku neutralnost do 2030. godine. Od aprila 2022. kada su se gradovi pridružili Misiji, neki agilnije, a neki sporije (Podgorica je u sporijoj grupi) zaključuju s Unijom ugovore o klimatskoj neutralnosti (CCC – City Climate Contracts). Gradovi Misije koji su ugovoraranje uspješno okončali ostvarili su pristup izdašnoj pomoći EU da ugovoreno ostvare. Podgorica na svom klimatskom ugovoru još radi. Klimatski ugovor (CCC) sadrži, osim akcionog i investicionog plana za prilagođavanje klimatskim promjenama, dakle tehničko-finansijskog dijela, i dio koji crnogorski krhki demokratski sistem najteže razumije, ali zato sa zadivljujućom lakoćom zanemaruje. Ono što su Evropljani nazvali engleskom riječju Commitment, a što mi teško možemo prevesti jednim terminom jer podrazumijeva i obavezivanje i posvećenost i privrženost – dakle ono čega kod nas hronično manjka – konceptu deliberativne demokratije. Svoj komitment Podgorica treba da dokaže usvajanjem i primjenom koncepta deliberativne demokratije.
Ostali u Crnoj Gori su od ovoga udaljeni čini taman onoliko koliko je od treće decenije XXI vijeka, vremena sigurnih poruka i elektronskih potpisa, udaljena „argumentacija“ Andrijevice da su poslali pismo s rezultatima izbora, ali da je pismo lutalo nekuda, što oni dokazuju štambiljem. Da ne znam da se ovo nama doista događa, ruku bih u vatru stavio da je riječ o nekom do sada neotkrivenom djelu Branislava Nušića.
Crna Gora je, dakle, „uvučena“ u ovaj proces, ali su se crnogorski političari do sada, bez razlike kojoj partiji pripadaju, pokazali kao apsolutno nedorasli zadatku.
Ali političari i onako pale samo „na gurku“.
Glavni grad će se, korak po korak, nekako taljigati u ovom procesu. Na kraju će Podgorica, ako hoće evropske pare, a hoće ih, morati da se obaveže ugovorom da će svoj odnos prema klimatskim promjenama rješavati tako što će uvažiti mišljenje žitelja Glavnog grada. I da će do tog mišljenja doći organizovanjem skupština građana. I kako bi se građani suočili s izazovima klimatskih promjena zbog kojih će morati da mijenjaju navike – od saobraćajnih do energetskih ili onih u vezi s odlaganjem otpada.
Može li ovaj koncept dati rješenja za naše razne budve, šavnike i andrijevice? O da, i te kako. Dao je već.
Preporučeno
Da bi građani neke zajednice uopšte mogli da se posvete zadatku zbog kojega su sazvani, skupštine građana se organizuju vikendom. Zavisno od kompleksnosti teme i odlučivanja, traju više uzastopnih sedmica. U takvim uslovima nije zanemarljiva ni, doduše sporedna, uloga skupština u zbližavanju građana različtih uvjerenja. Za našu regiju dobar primjer je prva Skupština građana Mostara održana 2021. Tada je 48 nasumično izabranih građana tokom četiri uzastopna vikenda vijećalo i iznjedrilo preporuke lokalnim vlastima o tome kako da upravljaju otpadom i održavaju javne prostore. Drugu Skupštinu građana Mostar je organizovao 2024. godine, tema je bila turizam. Ako je moglo u gradu koji je nažalost i dan-danas simbol bosanskohercegovačkih podjela – može i kod nas. Pitanje je koliko još iteracija treba Crna Gora da prođe dok ne bude spremna.
Video